Markina-Xemein, Baldaburuko bunkerra eta indusketa

Markina eta Xemein Gerra Zibilean

Matxinoek Frantziako muga eta Hego Euskal Herrian Irun eskuratzea izan zuten helburu nagusi. Hori erdietsi ondoren, 1936ko irailaren 13an Gipuzkoako hiriburua, Donostia, okupatu zuten. Errepublikaren alde borrokan ari zirenen ahultasun militarraz baliatuz, lehenengo euskal milizianoei aurre egin zieten eta aurrera jarraitu zuten ia Gipuzkoa osoa hartu arte. Horrela, 1936ko irailaren amaierarako Bizkaiko muga-lerroan jarri ziren.

Baina, errepublika eta balio demokratikoak defendatzen ari zirenek atzerrian armamentua eskuratzea lortu zuten, eta faxistei aurre egitea lortu zuten, inguruko mendietako guda-lerroak geldiaraziz. Jarraian, Markina plaza militar bihurtu zen, eta bertako biztanleek egunero pairatu behar izan zuten gerraren gordinkeria, guda-lerroa geldirik egon zen 7 hilabeteetan.

Gudari eta milizianoen joan-etorriez gain, egunero zeuden bonbardaketak, tiro-hotsak, bala galduak, suntsiketak, babeslekuetan orduak eta orduak igaro­tzea, gabeziak, zaurituak, hildakoak…Garaiko egunkarien kroniken arabera, Markina eta Xemein bonbardaketa gehien jasan zituzten herrietakoak izan ziren.

Italiarren eta Alemaniarren laguntza militarraz baliatuz, faxistek lerroa zeharkatzea lortu zuten 1937ko apirilaren 27an. Bezperan suntsitutako ­Gernikarako bidea hartuz, gerra zuzena amaitutzat eman zuten.

Hala ere, ondoren etorri zena ez zen aurrekoa baino eramangarriagoa izan: atxiloketak, ile mozketak, ihesaldiak, espetxe zigorra, aldarrikapen lanak, ­epaiketak, fusilamenduak, autoritarismoa, indarkeria, bazterketa, gaztelaniaren ezarpena, isunak, desjabetzeak, gosea... etorkizunik eza, lau hamarkadetarako ezarritako frankismoa.

Markina eta Xemeingo babeslekuak

Bonbardaketak eta arriskuak egunerokoak izan ziren frontea gure herriaren inguruko mendietan egonkortuta egon zen zazpi hilabeteetan. Erasoak hasi bezain laster, kanpaiek eta sirenek estalpean jartzeko abisua ematen zuten, eta biztanleek esleituta zeukaten babeslekura jotzen zuten.

Gerrak aurrera egin ahala, areagotu egin ziren bonbardaketak, eta arriskua ere handitu egin zen. Ondorioz, gerraren fase honetan biztanleek egun osoa ematen zuten babeslekuetan: zelaiko kiosko zaharrean, udaletxeko kanpandorrearen azpian, Okerra kalean, Axpe, Montemar eta Osoloko haitzuloetan, Karmeldarren baratzeko horman berariaz estalitako kalezuloan, frontoi txikiko ezkerreko horman irekitako bi tuneletan, Bidarte jauregiko pasabide azpian….

Bidarte jauregiko pasabide azpian

Maria Barrutia Totorikaguena

(...) Elgoibarko mendixetatik berutz Elkor inguruen zeuen peligrue hemen, hortxe zeuen frentie. Hortik etorten zien balak Markiñeko zelaire. Eurixan tanten moduen etorten zien. (...)


Ikusi testigantza

irudia

Erdiko kaleko 18 atariko ostean

irudia

Udaletxeko kanpandorrearen azpian

Sabina Arruabarrena Oiartzabal

(...) Zuhaitzen enborrekin eta hare-­zakuekin egindako babesleku bat zegoen. Kanpai-hotsen abisuarekin, korrika ­babesten ginen, adineko emakumeen estutasunen eta otoitzen artean. (...)


Ikusi testigantza

irudia

Markina-Xemeingo beste memoria lekuak

Akarregi-Egixarreko Borroka

Egixarreko borroka 1936ko urriaren 21ean izan zen, tropa frankistek Jose Sagarna Uriarte apaiza (Zeanuri, 1911- Xemein, 1936) Amulategin fusilatu eta biharamunean. Egunsentian hasi ziren enfrentamenduak Antonio Naranjo komandantearen gidaritzapean. Borrokaldi hura ezkertiarrek, errepublikanoek eta abertzaleek osatu zuten: Euzko Indarra, EAE-ANVren bigarren batailoia; Mateos batailoia (UGTren lehena, gutxienez lehenengo, bigarren eta bosgarren konpainiak); eta Boga Boga (gerora Itxasalde batailoia osatuko zuen konpainietako bat).

irudia

Zapolako bunkerra

Markinaldeko fronteko defentsarako bigarren lerro hau 1936ko urriaren hasieran egonkortutako lehen guda-­lerroetatik hurbil eraikitako sendoena eta gauzatuena izateaz gain, porlanezko ­eraikin lerrokatuekin egindako bakarra izan zen.

Eusko Jaurlaritzako Fortifikazio saileko agirietan agertzen denez, Urkotik Itoinomendira 27 bunker eraikitzea zen asmoa. Zaila da jakitea denak eraiki ziren edo ez, baina horietako 23 kokatuta­­ ­daude. Batzuk oso egoera onean aurkitzen dira, Zapolakoa kasu.

irudia